ص: 2

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

ص:8

جلوی چشم من می آوری و من ناخودآگاه به فکر فرو می روم: خدایا! تو را سپاس که مرا سالم آفریدی!

این گونه است که من به یاد تو می افتم و تو را سپاس می گویم، لحظه ای دلم از زمین به آسمان تو وصل می شود و تو خود می دانی این چقدر ارزش دارد.

آن کس که ثروتمند است، وقتی فقیری را می بیند، می فهمد به لطف خدا بوده است که توانسته به این زندگی برسد.

تو سعادت ابدی بنده خود را می خواهی؛ به آن کسی که فقر دادی، روی حکمت بوده است، شاید اگر همان بنده تو، ثروت می داشت، برای همیشه تو را فراموش می کرد و کارهایی می کرد که عذاب را برای خود می خرید.

تو او را دوست داشتی و به خاطر همین بود که فقر را به او هدیه دادی، ولی او خودش نمی داند، امّا تو خوب می دانی که با بنده ات چه کنی. چه چیزی به او بدهی و چه چیزی از او بگیری. اگر او در این سختی ها صبر کند، پاداش خوبی به او خواهی داد.

اشکال من این است که همه چیز را فقط در این دنیا می بینم و می جویم، می خواهم راز کارهای تو را در محدوده این دنیا تفسیر کنم، امّا باید زمان بگذرد و این دنیا سپری شود، آن وقت همه رازها برملا خواهد شد.(1)

ص:10

__ من پاداش کارهای خوب تو را وقتی می دهم که تو به آن پاداش، بیش از همه وقت نیاز داشته باشی؛ روز قیامت که بشود، تو پاداش کارهای نیک خود را خواهی دید و خوشحال خواهی شد.

__ جمله ای که در مورد ارتباط من و توست، چیست؟

__ تو باید مرا بخوانی و حاجتت را از من بخواهی و من هم باید صدای تو را بشنوم و حاجتت را روا کنم.

__ جمله ای که در مورد ارتباط من با مردم است، چیست؟

__ تو باید آنچه را برای خود می پسندی، برای دیگران هم بپسندی، با مردم به گونه ای رفتار کنی که دوست داری با تو آن گونه رفتار کنند.(1)

ص:12

حتّی اگر در لحظه آخر زندگیش توبه کند، او را می بخشم و او را به خاطر گناهانش عذاب نمی کنم.

و آدم(علیه السلام) وقتی این سخن تو را می شنود، خوشحال می شود و رو به آسمان می کند و می گوید: خدایا! این مهربانی تو برای من و فرزندانم کافی است.(1)

ص:14

ای ابراهیم! من هرگز مانند تو بر آنان خشم نمی گیرم!! من می توانستم آن ها را خلق نکنم، آن ها بندگان من هستند، بدان که گروهی از آنان، پس از گناه توبه می کنند و من آن ها را می بخشم و هیچ گاه گناهان آن ها را آشکار نمی کنم... ای ابراهیم! من بر بندگان خود مهربان تر از تو هستم.(1)

ص:16

دیده ای که دوست، دیدار دوست را خوش ندارد؟ همانا دوست، عاشق دیدار دوست خود است.

آری! تو می خواستی به ابراهیم(علیه السلام) بفهمانی که به مرگ این گونه نگاه نکند، مرگ، جان کندن نیست. مرگ به مهمانی رفتن است، مهمانی خدای خوبی ها. چه کسی است که با تو رفیق باشد و دیدار تو را دوست نداشته باشد.(1)

ص:18

سرانجام صبر جبرئیل تمام می شود، اکنون او با تو با تندی سخن می گوید: ای خدا! مگر نمی بینی که ابراهیم را می خواهند در آتش بسوزانند؟ روی زمین، کسی غیر از او تو را نمی پرستد، نگاه کن که دشمن چگونه او را اسیر کرده و می خواهد او را در آتش بیاندازد!

و تو به جبرئیل چنین می گویی: ای جبرئیل! آرام باش! من هرگز در کار خود عجله نمی کنم، کسی عجله می کند که می ترسد نتواند بعداً کاری انجام بدهد، من خدای توانایی هستم که هر وقت بخواهم، می توانم ابراهیم را نجات بدهم!... من آتش را برای او گلستان خواهم کرد.

آری! تو می خواستی به جبرئیل بفهمانی که برای نجات ابراهیم(علیه السلام) نیازی به آب و باران و طوفان نیست. مخلوقات تو که ضعیف و ناتوان هستند، برای برنامه های خود نیاز به وسایل دارند، امّا تو خدایی و بی نیاز از همه چیز!

تو نیازی به عجله نداری، دوستانت را یاری می کنی به گونه ای که هیچ کس فکر آن را نمی کند، وقتی ابراهیم(علیه السلام) را به سوی آتش بیاندازند، در یک چشم به هم زدن آن آتش بزرگ را به گلستانی تبدیل می کنی.

و چقدر پیش می آید که من هم در زندگی خود به تو اعتراض می کنم که چرا کمکم نمی کنی. می ترسم که تو هم فرصت را از دست بدهی! این مشکل من است که تو را خوب نشناختم!

تو هرگز در کار خود عجله نمی کنی، درست در بهترین موقع دست مرا می گیری و کمکم می کنی و تنها من می مانم و شرمندگیِ از تو که چرا به تو اعتراض کردم!(1)

ص:20

چهارم: من به قلب تو نگاه کردم، دیدم که در قلب تو، فقط محبّت من جای دارد.(1)

* * *

آن روز، ابراهیم(علیه السلام) فهمید که تو، این چهار ویژگی او را پسندیده ای و رمز انتخاب او برای مقام «خلیل اللّه»، همین ها بوده است.

ص:22

تو نیست. تو نعمت های زیادی به من ارزانی داشتی. تو زمین و آسمان ها را آفریدی. تو خدای بزرگی هستی که بر بندگان خود کرم می کنی. از تو می خواهم تا بر محمّد و آل محمّد درود بفرستی و مرا از این گرفتاری نجات دهی.

یوسف می فهمد که محمّد و آل محمّد(ص) نزد تو خیلی عزیز هستند، پس تو را به حقّ آنان می خواند و تو هم او را از چاه نجات می دهی.

معلوم است که این دعا فقط برای یوسف نیست، هر کس که چون یوسف گرفتار شود و امیدش از همه جا قطع شود، باید این دعا را بخواند، باشد که تو او را نجات دهی.(1)

ص:24

چیزی بخواهد که او نتواند آن را انجام بدهد، امّا تو که می دانی او چه می خواهد، تو به راز دل همه بندگان خود آگاه هستی. برای همین با موسی(علیه السلام) سخن می گویی: «ای موسی! شرط او را قبول کن».

موسی(علیه السلام) رو به پیرزن می کند و می گوید:

__ مادر! باشد، هر چه بگویی قبول می کنم، بگو بدانم چه می خواهی؟

__ می خواهم که مقام من در بهشت، همچون مقام تو و هم درجه تو باشم.

موسی(علیه السلام) از همّت والای این پیرزن تعجّب می کند، به آن پیرزن قول می دهد که در روز قیامت، هم درجه او باشد.(1)

* * *

اکنون همه می فهمند که تو چرا به موسی(علیه السلام) گفتی که شرط آن پیرزن را قبول کند، تو همّت بالای او را دوست داشتی، هر کس جای او بود، جوانی و ثروت دنیا را می خواست، امّا او چیزی را خواست که هیچ کس به آن فکر نمی کرد، تو می خواستی به همه بفهمانی که این گونه از تو حاجت بخواهند، حاجت های بزرگی مثل هم درجه بودن با پیامبران!

ص:31

برای آخرین بار فرعون فریاد زد و از موسی(علیه السلام) کمک طلبید، امّا موسی(علیه السلام) به او نگاهی هم نکرد، بعد از لحظاتی برای همیشه صدای فرعون خاموش شد.

اکنون تو با موسی(علیه السلام) سخن می گویی: ای موسی! اگر فرعون به جای این که از تو طلب کمک می کرد، مرا صدا می زد من او را کمک می کردم! او تو را صدا زد، امّا تو هیچ توجّهی به او نکردی. آیا می دانی چرا تو جواب او را ندادی؟ علّت آن این بود که تو او را خلق نکرده بودی! اگر او مرا صدا می زد من جوابش را داده و او را نجات می دادم، آخر من او را خلق کرده بودم!(1)

موسی(علیه السلام) به فکر فرو رفت، به راستی تو چه خدای مهربانی هستی؟ تو هرگز دل فرعونی که سال های سال، ادّعای خدایی کرده است را نمی شکستی! اگر او تو را صدا می زد، کمکش می کردی و نجاتش می دادی، تو خدا هستی و بندگانت را دوست داری.

افسوس که از تو برای ما کم گفته اند، نه، برای ما از تو زیاد گفته اند، البتّه از غضب و خشم تو!!

چرا ما از مهربانی تو، کمتر می دانیم؟

ص:36

__ نه! من این کار را نمی کنم.

اکنون موسی(علیه السلام) رو به مردم می کند و از آن ها می خواهد تا همگی توبه کنند. اگر همه توبه کنند آن شخص گنهکار هم توبه خواهد نمود و آن وقت، رحمت تو نازل خواهد شد.

همه مردم به درگاه تو توبه کردند و بعد از لحظاتی، این باران رحمت تو بود که دشت های تشنه را سیراب می کرد.(1)

ص:42

ندارد، چگونه می شود که من دعای او را مستجاب کنم در حالی که می دانم در قلب خود، به پیامبری تو هیچ اعتقادی ندارد؟(1)

* * *

آری! این یک قانون توست، اگر می خواهم تو صدایم را بشنوی، باید قلب من به نماینده تو اعتقاد داشته باشد. کسی که امامِ زمان خود را نشناسد، بیگانه درگاه توست، هر چقدر تو را صدا بزند، جوابش را نمی دهی، او باید «بابُ اللّه» را پیدا کند، باید از دروازه رحمت خدا وارد شود.

ص:49

__ بله! خدا بهشت را به تو ارزانی داشت و چنین فرمود: «هر کس به دیدار مونی برود، بداند که به دیدار آن مون نرفته است، بلکه او به دیدارِ من آمده است و من بهشت را، پاداش این کار او قرار می دهم».(1)

* * *

من در تعجّب از سخن تو هستم، وقتی تو می بینی که به دیدار مونی می روم و این کار را فقط به خاطر تو انجام می دهم، به این کار من ارزش زیادی می دهی، آخر چگونه ممکن است که تو دیدار مونی را مانند دیدار خودت می دانی، تو چقدر دوست داری که بندگان تو با هم مهربان باشند.

ای کاش بندگان تو با این سخن تو آشنا بودند، آن وقت در جمع آنان، همواره محبّت و صمیمیّت موج می زد و هیچ گاه کسی از کمبود محبّت رنج نمی کشید!

افسوس و صد افسوس که بندگان تو خیال می کنند باید حتماً به مکّه بروند و دور کعبه طواف کنند تا بتوانند بگویند به دیدار خدا رفته ایم. کاش آن ها می دانستند که دیدار یک همسایه مون، همان دیدار توست، چرا که تو در قلب بندگان خوبت جای داری!

چه کنم، چه بگویم که با چشم خود دیده ام که بنده ای از بندگان تو به سفر مکّه می رود، در حالی که یک سال است مادر خود را ندیده است!!

ص:53

بندگان؟».

اکنون فرشته سکوت می کند تا جواب این سول را بشنود، به راستی پیامبر تو چه جواب خواهد داد.

محمّد(ص) نگاهی به جبرئیل می کند و از او مشورت می خواهد، جبرئیل نظر خود را این گونه بیان می کند: «ای محمّد! زندگی همراه با فروتنی را انتخاب کن».

اینجاست که محمّد(ص) به آن فرشته می گوید: «من دوست دارم همانند بندگان زندگی کنم».(1)

* * *

من در تعجّب از این رفتار پیامبر هستم، او که خود عقل کل بود، باز هم با جبرئیل مشورت کرد، چرا که هر کس که مشورت کند ضرر نمی کند، امّا افسوس که من این گونه آموخته ام که به جای مشورت در انجام امور مهمّ زندگی خود، کار دیگر بکنم و آن را جزء دین بشمارم! چرا من به جای مشورت گرفتن به استخاره روی آورده ام؟ در کجا آمده است که پیامبر با قرآن یا تسبیح، استخاره گرفته باشد؟

ص:56

خدایا! من دوست دارم، همیشه به یاد نعمت هایی که تو به من داده ای باشم، تو کمکم کن که بنده شکرگزاری باشم. کمکم کن که دیگر هرگز به نداشته هایم فکر نکنم! کاری کن که من همیشه به داشته هایم فکر کنم، به نعمت هایی که تو به من داده ای، اندیشه کنم.

من می دانم وقتی به نعمت هایی که تو به من داده ای فکر کنم به طور ناخودآگاه، نعمت های دیگر را به سوی خود جذب می کنم. آری! ذهن من وقتی همواره به زیبایی ها بیاندیشد، زیبایی ها را به سوی خود جذب می کند.

ص:59

را شدّت بخشید.

و تو این سخن را می شنوی، دیگر باید برای آن ها توضیح بدهی تا همه به راز کار تو پی ببرند. سخن تو چنین است:

من خدای مهربان هستم و هرگز به بندگان خود ستم نمی کنم، شما دیدید که من چگونه برای آن کافر، شکار ماهی را آسان نمودم، امّا علّت آن را نمی دانید. آن کافر در این دنیا کار خوب و نیکی انجام داده بود، درست است او کافر است، امّا من هیچ کار خوبی را بدون مزد نمی گذارم، من خواستم تا کار خوب او را در همین دنیا پاداش بدهم. او در روز قیامت به خاطر کفرش به عذاب گرفتار خواهد شد.

شما آن بنده مون دیدید که من چگونه مانع شدم تا ماهی را صید کند بدانید که آن بنده خوب من در این دنیا، گناه بزرگی انجام داده بود، من می خواستم تا با بلایی که در این دنیا می بیند، آن گناه او را ببخشم. من می خواستم تا سختی هایی که او به خاطر آن بیماری می کشد، کفّاره آن گناهش باشد. اکنون اگر پرونده اعمال آن بنده مون مرا نگاه کنید، هیچ گناهی در آن نمی بینید. او هرگز در روز قیامت به عذاب گرفتار نخواهد شد، زیرا من گناه او را با آن بلایی که به او رساندم، بخشیدم. او در روز قیامت در بهشت مهمان من خواهد بود.(1)

پایان.

ص:64

عملها کُتبت له عشراً. قال: یا ربّ زدنی، قال: جعلتُ لک أنّ مَن عمل منهم سیّئةً ثمّ استغفر غفرت له. قال: یا ربّ زدنی، قال: جعلتُ لهم التوبة _ أو بسطتُ لهم التوبة _ حتّی تبلغ النفس هذه. قال یا ربّ حسبی: الکافی ج 2 ص 440، کتاب الزهد للحسین بن سعید ص 75، الجواهر السنیة ص 11، بحار الأنوار ج 6 ص 18، جامع أحادیث الشیعة ج 14 ص 367، جامع السعادات ج 3 ص 53؛ عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال : لمّا أعطی اللّه إبلیس ما أعطاه من القوّة، قال آدم: یا ربّ، قد سلّطتَ إبلیس علی وُلْدی وأجریته منهم مجری الدم فی العروق، وأعطیته ما أعطیت، فما لی ولولْدی؟ فقال: لک ولولدک السیّئة بواحدة والحسنة بعشر أمثالها. قال: یا ربّ زدنی، قال: التوبة مبسوطة حتّی تبلغ النفس الحلقوم. قال: یا ربّ زدنی، قال: أغفرُ ولا أُبالی: وسائل الشیعة ج 16 ص 88، الجواهر السنیة ص 12، التفسیر الصافی ج 2 ص 176، تفسیر نور الثقلین ج 1 ص 784 و ج 2 ص 10.

(5) . عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال فی جملةِ کلامٍ طویلٍ مع أبی جهل: یا أبا جهل، أما علمتَ قصّة إبراهیم الخلیل لمّا رُفع فی الملکوت قوّی اللّه بصره لمّا رفعه دون السماء حتّی أبصر الأرض ومَن علیها ظاهرین ومستترین، فرأی رجلاً وامرأةً علی فاحشةٍ، فدعی علیهما بالهلاک فهلکا، ثمّ رأی آخرین فدعی علیهما بالهلاک فهلکا، ثمّ رأی آخرین فدعا علیهما بالهلاک فهلکا، ثمّ رأی آخرین فهمّ بالدعاء علیهما، فأوحی اللّه إلیه: یا إبراهیم، اکفف دعوتک عن عبادی وإمائی فإنّی أنا اللّه الغفور الرحیم، لا تضرّنی ذنوب عبادی، کما لا تنفعنی طاعتهم، ولست أسوسهم بشفاء الغیظ کسیاستک، فاکفف دعوتک عن عبیدی وإمائی، فإنّما أنت عبد نذیر لا شریک فی المملکة ولا مهیمن علیَّ ولا علی عبادی...: الاحتجاج ج 1 ص 36، الجواهر السنیة ص 21، بحار الأنوار ج 9 ص 278 و ج 12 ص 60؛ أبو بصیر عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: لمّا رأی إبراهیم ملکوت السماوات والأرض، التفت فرأی رجلاً یزنی فدعی علیه فمات، ثمّ رأی آخر فدعی علیه فمات، حتّی رأی ثلاثةً فدعی علیهم فماتوا، فأوحی اللّه تعالی إلیه: یا إبراهیم، إنّ دعوتَک مُجابةٌ، فلا تدعُ علی عبادی، فإنّی لو شئتُ لم أخلقهم، إنّی خلقتُ خلقی علی ثلاثة أصنافٍ: عبداً یعبدنی لا یشرک بی شیئاً فأُثیبه، وعبداً یعبد غیری فلن یفوتنی، وعبداً یعبد غیری فأُخرج من صلبه مَن یعبدنی: الکافی ج 8 ص 305، علل الشرائع ج 2 ص 585، فرج المهموم ص 26، الجواهر السنیة ص 22، بحار الأنوار ج 7 ص 41 و ج 12 ص 61، تفسیر العیّاشی ج 1 ص 142، تفسیر القمّی ج 1 ص 205، تفسیر مجمع البیان ج 4 ص90، التفسیر الصافی ج 2 ص 132، تفسیر نور الثقلین ج 1 ص 732.

(6) . علی بن الحسین، عن أبیه، عن أمیر المونین علیه السلام، قال: لمّا أراد اللّه قبض روح إبراهیم علیه السلام، بعث إلیه ملک الموت، فسلّم فردّ علیه السلام، ثمّ قال له: أزائرٌ أنت أم داعٍ، فقال: بل داعٍ فأجب، فقال: هل رأیت خلیلاً یُمیت خلیلاً؟ فرجع حتّی وقف بین یدی اللّه، فقال: إلهی، قد سمعتَ ما قال خلیلُک إبراهیم، فقال اللّه عزّ وجلّ: یا ملک الموت، اذهب إلیه وقل له: هل رأیتَ حبیباً یکره لقاء حبیبِه؟ إنّ الحبیب یُحبّ لقاء حبیبِه: أمالی الصدوق ص 264، علل الشرائع ج 1 ص 37، روضة الواعظین ص 488، مستدرک الوسائل ج 2 ص 95، الجواهر السنیة ص 24، بحار الأنوار ج 6 ص 127 و ج 12 ص 78.

(7) . عن الحسین بن خالد، عن الرضا علیه السلام قال: إنّ إبراهیم لمّا وُضِع فی کفّة المنجنیق غضب جبرئیل، فأوحی اللّه إلیه: ما یغضبک یا جبرئیل؟ قال: یا ربّ، خلیلک لیس مَن یعبدک علی وجه الأرض غیره، سلّطت علیه عدوّک وعدوّه! فأوحی اللّه إلیه: اسکت، إنّما یعجل العبد الذی یخاف الفوت مثلک، فأمّا أنا فإنّی آخذه إذا شئتُ. فأهبط اللّه ُ خاتماً فیه ستّة أحرف: لا إله إلاّ اللّه، محمّد رسول اللّه، لا حول ولا قوّة إلاّ باللّه، فوّضتُ أمری إلی اللّه، أسندتُ ظهری إلی اللّه، حسبی اللّه. فأوحی اللّه إلیه: أن تختّم بهذا الخاتم، فإنّی أجعلُ النارَ علیک برداً وسلاماً: أمالی الصدوق ص 542، عیون أخبار الرضا ج 1 ص 60، الجواهر السنیة ص 24، بحار الأنوار ج 11 ص 63 و ج 12 ص 35، جامع أحادیث الشیعة ج 16 ص 797، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 435.

(8) . إنّ اللّه أوحی إلی إبراهیم علیه السلام: إنّک لمّا سلّمت مالَکَ للضیفان ووُلْدک للقربان ونفسک للنیران وقلبک للرحمان، اتّخذناک خلیلاً: الجواهر السنیة ص 26، الفصول المهمة للحرّ العاملی ج 1 ص 24، أمل الآمل ج 1 ص 146، معجم رجال الحدیث ج 16 ص 250، أعیان الشیعة ج 9 ص 169.

ص:66

(9) . عن مِسمَعٍ، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: لمّا طَرَحَ إخوةُ یوسف یوسفَ فی الجُبّ، أتاه جبرئیل علیه السلام فقال: یا غلام، ما تصنع ها هنا؟ فقال إنّ إخوتی ألقونی فی الجُبّ، قال: أفتحبّ أن تخرج منه؟ قال: ذاک إلی اللّه عزّ وجلّ إن شاء أخرجنی. قال: فقال: إنّ اللّه تعالی یقول لک: ادعُنی بهذا الدعاء حتّی أُخرجک من الجُبّ، فقال له: وما الدعاء؟ فقال: قل: اللّهمّ إنّی أسألک بأنّ لک الحمد لا إله إلاّ أنت المنّان، بدیع السماوات والأرض، ذو الجلال والإکرام، أن تصلّی علی محمّدٍ وآل محمّد، وأن تجعل لی ممّا أنا فیه فرجاً ومخرجاً. قال: ثمّ کان من قصّته ما ذکر اللّه فی کتابه: الکافی ج 2 ص 557، الجواهر السنیة ص 29، التفسیر الصافی ج 3 ص 11، تفسیر نور الثقلین ج 2 ص 416، بحار الأنوار ج 12 ص 247، تفسیر القمّی ج 1 ص 354.

(10) . عن أنس، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: بکی شُعیب من حبّ اللّه عزّ وجلّ حتّی عمی، فردّ اللّه ُ علیه بصره، ثمّ بکی حتّی عمی، فردّ اللّه علیه بصره، ثمّ بکی حتّی عمی، فردّ اللّه علیه بصره، فلمّا کانت الرابعة أوحی اللّه عزّ وجلّ إلیه: یا شُعیب، إلی متی یکون هذا أبداً منک؟ إن یکن هذا خوفاً من النار فقد أجرتک، وإن یکن شوقاً إلی الجنّة، فقد أبحتک. فقال: إلهی وسیّدی، أنت تعلم أنّی ما بکیتُ خوفاً من نارک ولا شوقاً إلی جنّتک، ولکن عقد حبّک علی قلبی، فلستُ أصبر أو أراک. فأوحی اللّه إلیه: أمّا إذا کان هذا هکذا، فمن أجل هذا سأخدمک کلیمی موسی بن عمران: علل الشرائع ج 1 ص 57، الجواهر السنیة ص 31، بحار الأنوار ج 12 ص 381، تفسیر نور الثقلین ج 4 ص 125، جامع السعادات ج 3 ص 122، قصص الأنبیاء للجزائری ص 234.

(11) . عن أبی حمزة الثمالی، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: مکتوب فی التوراة التی لم تُغیّر: إنّ موسی سأل ربّه فقال: یا ربّ، أقریبٌ منّی فأُناجیک؟ أم بعیدٌ فأُنادیک؟ فأوحی اللّه عزّ وجلّ إلیه: یا موسی، أنا جلیس مَن ذکرنی: الکافی ج 2 ص 496، وسائل الشیعة ج 7 ص 149، عدّة الداعی ص 235، الجواهر السنیة ص 40، بحار الأنوار ج 13 ص 343 و ج 90 ص 162، جامع أحادیث الشیعة ج 15 ص 350، وراجع التوحید ص 182، علل الشرائع ج 1 ص 284، کتاب من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 28، التحصین لابن فهد ص 15، المصنّف لابن أبی شیبة ج 1 ص 138، شرح نهج البلاغة ج 11 ص 216، کنز العمّال ج 1 ص 432، فیض القدیر ج 5 ص 283، کشف الخفاء ج 1 ص 201، تفسیر السلمی ج 1 ص 131، تفسیر الرازی ج 5 ص 103، تفسیر القرطبی ج 4 ص 311، تفسیر الثعالبی ج 5 ص 226، الدرّ المنثور ج 1 ص 195، تاریخ مدینة دمشق ج 61 ص 50، سیر أعلام النبلاء ج 8 ص 175، الأنساب ج 4 ص 136، تاریخ الإسلام ج 17 ص 154، قصص الأنبیاء للراوندی ص 166، کشف الغمّة ج 3 ص 79، الفصول المهمّة لابن الصبّاغ ج 2 ص 1000.

(12) . عن أبی جعفر علیه السلام قال: مکتوبٌ فی التوراة التی لم تُغیّر: إنّ موسی سأل ربّه فقال: إلهی وسیّدی، إنّه یأتی علیَّ مَجالسُ أُعزّک وأُجلّک أن أذکرک فیها، فقال: یا موسی، إنّ ذکری حسنٌ علی کلّ حال: الکافی ج 2 ص 497، وسائل الشیعة ج 1 ص 310، الجواهر السنیة ص 40، بحار الأنوار ج 13 ص 434، منتقی الجمّان ج 1 ص 1057، ذخیرة المعاد ج 1 ص 22، الحدائق الناضرة ج 2 ص 77.

(13) . فیما ناجی اللّه به موسی: یا موسی، لا یطول فی الدنیا أملک فیقسو قلبک، والقاسی القلب منّی بعید: الکافی ج 2 ص 329، تحف العقول ص 490، وسائل الشیعة ج 16 ص 45، عدّة الداعی ص 155، بحار الأنوار ج 13 ص 322، أعلام الدین للدیلمی ص 218، الجواهر السنیة ص 31.

(14) . عن علی بن یقطین، عمّن رواه، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: أوحی اللّه إلی موسی علیه السلام: یا موسی، تدری لِمَ اصطفیتُک بکلامی دون خلقی؟ قال: یا ربّ، ولِمَ ذاک؟ فأوحی اللّه تعالی إلیه: یا موسی، إنّی قلبتُ عبادی ظهراً لبطن، فلم أجد فیهم أحداً أذلّ نفساً لی منک، یا موسی، إنّک إذا صلّیتَ وضعتَ خدّک علی التراب _ أو قال: علی الأرض _ : الکافی ج 2 ص 123، علل الشرائع ج 1 ص 56، کتاب من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 332، وسائل الشیعة ج 7 ص 11، مکارم الأخلاق ص 286، عدّة الداعی ص 165، الجواهر السنیة ص 45، بحار الأنوار ج 72 ص 129، ذکری الشیعة ج 3 ص 459، الحدائق الناضرة ج 8 ص 342، مصباح الفقیه ج 2 ص 363؛ عن جمیل بن درّاج، عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: أوحی اللّه تعالی إلی موسی: یا موسی،

ص:67

أتدری لِمَ انتجبتک مِن خلقی واصطفیتک لکلامی؟ قال: لا یا ربّ، فقال: إنّی اطّلعتُ إلی الأرض فلم أجد علیها أحداً أشدّ تواضعاً لی منک. فخرّ موسی ساجداً وعفّر خدّیه فی التراب تذلّلاً للّه عزّ وجلّ، فأوحی اللّه إلیه: یا موسی، ارفع رأسک وأمِرّ یدَک علی موضع سجودک وامسح بها وجهک، وما نالته من بدنک فإنّه شفاء من کلّ سقم وداء وآفة وعاهة: الدعوات ص 78، الحدائق الناضرة ج 8 ص 346، جواهر الکلام ج 10 ص 245، وسائل الشیعة ج 7 ص 14، أمالی الطوسی ص 165، الجواهر السنیة 67، بحار الأنوار ج 59 ص 268.

(15) . عن ابن أبی عُمیر، عن بعض أصحابنا، عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: أوحی اللّه إلی موسی: ما یمنعک عن مناجاتی؟ قال: یا ربّ، أُجلّک عن المناجاة لِخُلُوف فم الصائم. فأوحی اللّه إلیه: یا موسی، لَخُلُوف فم الصائم أطیب عندی من ریح المسک: الکافی ج 4 ص 56، فضائل الأشهر الثلاثة ص 121، وسائل الشیعة ج 10 ص 397، مکارم الأخلاق ص 138، بحار الأنوار ج 13 ص 345، جامع أحادیث الشیعة ج 9 ص 97، تفسیر السمرقندی ج 2 ص 399، الدرّ المنثور ج 3 ص 115، تفسیر الآلوسی ج 9 ص 43، منتهی المطلب ج 2 ص 608، الحدائق الناضرة ج 13 ص 8، جامع المدارک ج 2 ص 222؛ وروی عن النبی أنّه قال: لَخُلُوف الصائم أطیبُ عند اللّه من ریح المسک: راجع المجموع ج 1 ص 275، فتح الوهّاب ج 1 ص 26، مغنی المحتاج ج 1 ص 56، إعانة الطالبین ج 1 ص 59، کتاب الموطّأ ج 1 ص 310، تنویر الحوالک ص 293، المبسوط للسرخسی ج 3 ص 99، المغنی لابن قُدَامة ج 1 ص 80، کشّاف القناع ج 1 ص 82، تلخیص الحبیر ج 1 ص 367، نیل الأوطار ج 1 ص 132، مسند أحمد ج 2 ص 232، سنن الدارمی ج 2 ص 24، صحیح البخاری ج 2 ص 226، صحیح مسلم ج 2 ص 158، سنن النسائی ج 4 ص 160، السنن الکبری للبیهقی ج 4 ص 270، مجمع الزوائد ج 1 ص 197، عمدة القاری ج 10 ص 256، تحفة الأحوذی ج 3 ص 346، مسند أبی داود ص 312، مسند ابن راهویة ج 1 ص 455، السنن الکبری للبیهقی ج 2 ص 90، صحیح ابن حبّان ج 8 ص 210، صحیح ابن خزیمة ج 3 ص 197، المعجم الأوسط ج 3 ص 236، المعجم الکبیر ج 2 ص 45، مسند الشامیین ج 3 ص 276، معرفة السنن والآثار ج 3 ص 447، الاستذکار ج 3 ص 375، التمهید لابن عبد البرّ ج 19 ص 57، الجامع الصغیر ج 1 ص 293، العهود المحمّدیة ص 172، کنز العمّال ج 8 ص 444، کشف الخفاء ج 2 ص 33، تاریخ بغداد ج 3 ص419، تهذیب الکمال ج 19 ص 518.

(16) . عن یزید الکُناسی، عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللّه أوحی إلی موسی: أن احمل عظام یوسف من مصر قبل خروجک منها إلی الأرض المقدّسة بالشام. فسأل عن قبر یوسف، فلم یعرفه إلاّ عجوز، وقالت: لا أدلّک علیه إلاّ بحکمی، فأوحی اللّه إلیه لا یکبُرُ علیک أن تجعل لها حکمَها، فقال لها موسی: لکِ حکمک، فقالت: إنّ حکمی أن أکون معک فی درجتک التی تکون فیها فی الجنّة: الکافی ج 8 ص 155 وسائل الشیعة ج 3 ص 163، الجواهر السنیة ص 46، جامع أحادیث الشیعة ج 3 ص 395، تفسیر نور الثقلین ج 2 ص 474.

(17) . عن الأصبغ بن نباتة، قال: قال أمیر المونین علیه السلام: قال اللّه عزّ وجلّ لموسی علیه السلام: یا موسی، احفظ وصیّتی لک بأربعة أشیاء: أولهنّ: ما دمتَ لا تری ذنوبک تغفر، فلا تشتغل بعیوب غیرک. والثانیة: ما دمتَ لا تری کنوزی قد نفدت، فلا تغتمّ بسبب رزقک. والثالثة: ما دمتَ لا تری زوال ملکی، فلا ترجُ أحداً غیری. والرابعة: ما دمتَ لا تری الشیطان میّتاً فلا تأمن مکره: التوحید ص 372، الخصال ص 217، روضة الواعظین ص 469، الجواهر السنیة ص 53، بحار الأنوار ج 13 ص 344.

(18) . یا موسی، لا أقبل الصلاة إلاّ لمن تواضع لعظمتی، وألزم قلبه خوفی، وقطع نهاره بذکری، ولم یبت مصرّاً علی الخطیئة، وعرف حقّ أولیائی وأحبّائی. فقال موسی: یا ربّ، تعنی بأولیائک وأحبّائک إبراهیم وإسحاق ویعقوب؟ فقال تعالی: هم کذلک یا موسی، إلاّ أنّی أردتُ مَن مِن أجله خلقتُ آدم وحواء والجنّة والنار. فقال موسی: یا ربّ، ومن هو؟ قال: محمّد أحمد، شققتُ اسمه من اسمی؛ لأنّی أنا المحمود. فقال موسی یا ربّ، اجعلنی من أُمّته، فقال: یا موسی، أنت من أُمّته إذا عرفت منزلته ومنزلة أهل بیته، إنّ مثله ومثل أهل بیته فیمن خلقتُ کمثل الفردوس فی الجنان، لا ییبس ورقها ولا یتغیّر طعمها، فمن عرفهم وعرف حقّهم جعلتُ له عند الجهل حلماً وعند الظلمة نوراً، أجبه قبل أن یدعونی، وأُعطیه قبل أن یسألنی: أمالی الصدوق ص 756، معانی الأخبار ص 54، جامع أحادیث الشیعة ج 1 ص 442، تفسیر القمّی ج 1

ص:68

ص 243، الجواهر السنیة ص 59، بحار الأنوار ج 26 ص 267.

(19) . قال علی بن الحسین علیهماالسلام: أوحی اللّه إلی موسی علیه السلام: حبّبنی إلی خلقی وحبّب خلقی إلیَّ، قال: یا ربّ، کیف أفعل؟ قال ذکّرهم آلائی ونعمائی لیحبّونی، فلئن تردّ آبقاً عن بابی أو ضالاًّ عن فنائی، خیرٌ لک من عبادة سنة صیام نهارها وقیام لیلها: مستدرک الوسائل ج 12 ص 240، منیة المرید ص 116، الجواهر السنیة ص 77، بحار الأنوار ج 2 ص 4.

(20) . حدّثنی إبراهیم بن محمّد الهمدانی قال: قلتُ لأبی الحسن الرضا علیه السلام: لأیّ علّة غرّق اللّه فرعون وقد آمن به؟ قال: لأنّه آمن عند روة البأس، وهو غیر مقبول. إلی أن قال ولعلّةٍ أُخری غرّق اللّه فرعون، وهی أنّه استغاث بموسی حین أدرکه الغرق ولم یستغث باللّه، فأوحی اللّه إلی موسی: یا موسی، إنّک ما أغثتَ فرعون لأنّک لم تخلقه، ولو استغاث بی لأغثته: علل الشرائع ج 1 ص 59، الجواهر السنیة ص 64.

(21) . عن عبد اللّه بن الولید الوصّافی، قال: سمعتُ أبا جعفر علیه السلام یقول: إنّ فیما ناجی اللّه به موسی علیه السلام أن قال: إنّ لی عباداً أُبیحهم جنّتی وأُحکّمهم فیها، قال: یا ربّ، ومَن هواء الذین تُبیحهم جنّتک وتُحکّمهم فیها؟ قال: مَن أدخل علی مونٍ سروراً: الکافی ج 2 ص 189، مستدرک الوسائل ج 12 ص 394، الجواهر السنیة ص 47، بحار الأنوار ج 13 ص 356، جامع أحادیث الشیعة ج 15 ص 534، مکیال المکارم ج 1 ص 452.

(22) . عن الوصّافی، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: کان فیما ناجی اللّه به موسی علیه السلام أن قال: یا موسی، أکرم السائل ببذل یسیرٍ، أو بردّ جمیلٍ؛ لأنّه یأتیک مَن لیس بأنسٍ ولا جانٍّ، ملائکةٌ من ملائکة الرحمان، یبلونک فیما خوّلتک ویسألونک ممّا نوّلتک، فانظر کیف أنت صانعٌ یا بن عمران: الکافی ج 4 ص 15، کتاب من لا یحضره الفقیه ج 2 ص 68، وسائل الشیعة ج 9 ص 419، الجواهر السنیة ص 48، بحار الأنوار ج 13 ص 345، جامع أحادیث الشیعة ج 8 ص 478.

(23) . حدّثنا أیّوب بن نوح بن دارج، قال: حدّثنا علی بن موسی الرضا عن أبیه موسی بن جعفر، عن أبیه جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علی، عن أبیه علی بن الحسین، عن أبیه الحسین بن علی، عن أبیه أمیر المونین علیهم السلام، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: أوحی اللّه إلی نجیّه موسی علیه السلام: یا موسی، أحبّنی وحبّبنی إلی خلقی، قال هذا أحبّک، فکیف أُحبّبک إلی خلقک؟ قال: اذکر لهم آلائی ونعمائی علیهم وبلائی عندهم، فإنّهم لا ینکرون إذا لا یعرفون منّی إلاّ کل خیر: أمالی الطوسی ص 484، الجواهر السنیة ص 68.

(24) . عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: لمّا کلّم اللّه موسی وأنزل علیه الألواح، رجع إلی بنی إسرائیل فصعد المنبر، فأخبرهم أنّ اللّه کلّمه وأنزل علیه التوراة، ثمّ قال فی نفسه: ما خلق اللّه ُ خلقاً أعلم منّی، فأوحی اللّه إلی جبرئیل: أدرک موسی فقد هلک، وأعلمه أنّ عند ملتقی البحرین عند الصخرة الکبیرة رجلاً أعلم منک، فصر إلیه وتعلّم من علمه، فنزل جبرئیل علی موسی فأخبره بذلک: علل الشرائع ج 1 ص 69، الجواهر السنیة ص 68، بحار الأنوار ج 13 ص 278، تفسیر القمّی ج 2 ص 37، التفسیر الصافی ج 3 ص 248، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 270.

(25) . إنّ موسی علیه السلام استسقی لبنی إسرائیل حین أصابهم قحط، فأوحی اللّه إلیه، لا أستجیبُ لک ولا لمن معک وفیکم نمّام قد أصرّ علی النمیمة، فقال: یا ربّ، ومَن هو حتّی نخرجه مِن بیننا؟ فقال: یا موسی، أنهاکم عن النمیمة وأکون نمّاماً؟! فتابوا بأجمعهم، فسُقوا: تفسیر القرطبی ج 20 ص 239، جامع السعادات ج 2 ص 213، الجواهر السنیة ص 78، بحار الأنوار ج 72 ص 268.

(26) . عن یونس بن ظبیان، عن الصادق علیه السلام، قال: بینا موسی علیه السلام یناجی ربّه إذا رأی رجلاً تحت ظلّ عرش اللّه، قال: یا ربّ، مَن هذا الذی قد أظلّه عرشک؟ قال: یا موسی، هذا کان بارّاً بوالدیه ولم یمشِ بالنمیمة: روضة الواعظین ص 368، وسائل الشیعة ج 12 ص 310، عدّة الداعی ص 76، الجواهر السنیة ص 54، بحار الأنوار ج 71 ص 65، جامع أحادیث الشیعة ج 21 ص 442.

(27) . عن جابر بن یزید الجُعفی، عن الباقر علیه السلام، قال: قال موسی علیه السلام: یا ربّ أوصنی، قال: أُوصیک بأبیک، فکان یُقال لذلک: إنّ للأُمّ ثلثی البرّ ولأب الثلث: أمالی الصدوق ص 601، وسائل الشیعة ج 21 ص 492، مستدرک الوسائل ج 15 ص 181،

ص:69

مشکاة الأنوار ص 281، الجواهر السنیة ص 58، جامع أحادیث الشیعة ج 21 ص 434.

(28) . عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: قال اللّه تعالی لداود: یا داود، بشّر المذنبین وأنذر الصدّیقین، قال: کیف أُبشّر المذنبین وأُنذر الصدّیقین؟ قال: بشّر المذنبین أنّی أقبل التوبة وأعفو عن الذنب، وأنذر الصدّیقین أن لا یُعجَبوا بأعمالهم، فإنّه لیس من عبدٍ أُنصبه للحساب إلاّ هلک: الکافی ج 2 ص 314، وسائل الشیعة ج 1 ص 99، عدّة الداعی ص 222، الجواهر السنیة ص 82، بحار الأنوار ج 14 ص 40، جامع أحادیث الشیعة ج 1 ص 387، تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 268.

(29) . عن ابن مُسکان، عمّن رواه، عن أبی عبد اللّه علیه السلام: إنّ داود لمّا وقف بعرفات نظر إلی الناس وکثرتهم، فصعد الجبل وأقبل یدعو، فلمّا قضی نسکه أتاه جبرئیل فقال له: یا داود، یقول لک ربّک: لِمَ صعدتَ الجبل؟ ظننت أنّه یخفی علیَّ صوتُ مَن صوّت؟ ثمّ مضی به إلی جدّة، فرسب به فی البحر مسیرة أربعین صباحاً فی البرّ، فإذا صخرة فلقها، فإذا فیها دودة، فقال له: یا داود، یقول لک ربّک: أنا أسمعُ صوت هذه الدودة فی بطن الصخرة فی قعر هذا البحر، فظننتَ أنّه یخفی علیَّ صوتُ مَن صوّت؟: الکافی ج 4 ص 214، الجواهر السنیة ص 84، بحار الأنوار ج 14 ص 16، جامع أحادیث الشیعة ج 14 ص 16.

(30) . عن الفضل بن أبی قُرّة السَّمَندی، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: أوحی اللّه إلی داود: إنّک نِعمَ العبد لولا أنّک تأکل من بیت المال ولا تعمل بیدک شیئاً، فبکی داود علیه السلام، فأوحی اللّه إلی الحدید: أن لن لعبدی داود، فألان اللّه له الحدید، فکان یعمل کلّ یوم درعاً فیبیعها بألف درهم، فعمل ثلاثمائة وستّین درعاً فباعها بثلاثمائة وستّین ألفاً، واستغنی عن بیت المال: الکافی ج 5 ص 74، کتاب من لا یحضره الفقیه ج 3 ص 162، تهذیب الأحکام ج 6 ص 326، وسائل الشیعة ج 17 ص 37، الجواهر السنیة ص 93، بحار الأنوار ج 14 ص 13، جامع أحادیث الشیعة ج 17 ص 131، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 446، مجمع البحرین ج 4 ص 161.

(31) . عن العلاء بن رَزین، عن محمّد بن مسلم، عن أحدهما علیهماالسلام: إنّ رجلاً من بنی إسرائیل اجتهد أربعین لیلةً ثمّ دعا اللّه فلم یستجب له، فأتی عیسی یشکو إلیه ویسأله الدعاء له. قال: فتطهّر عیسی ودعا اللّه تعالی، فأوحی اللّه إلیه: یا عیسی، إنّه أتانی مِن غیر الباب الذی أُوتی منه، إنّه دعانی وفی قلبه شکّ منک، فلو دعانی حتّی ینقطع عنقه أو تنتثر أنامله ما استجبتُ له: الکافی ج 2 ص 400، مستدرک الوسائل ج 1 ص 166، أمالی المفید ص 3، عدّة الداعی ص 57، الجواهر السنیة ص 111، بحار الأنوار ج 14 ص 279، جامع أحادیث الشیعة ج 1 ص 443، تفسیر کنز الدقائق ج 1 ص 451، غایة المرام ج 6 ص 137.

(32) . عن شریف بن سابق التَّفلیسی، عن إبراهیم بن محمّد، عن الصادق علیه السلام، عن أبیه، عن آبائه علیهم السلام، قال: رسول اللّه صلی الله علیه و آله: مرّ عیسی علیه السلام بقبرٍ یُعذّب صاحبُه، ثمّ مرّ به مِن قابل فإذا هو لیس یُعذّب، فقال: یا ربّ، مررتُ بهذا القبر عام أوّل وهو یُعذّب، ومررتُ به العام فإذا هو لیس یُعذّب؟ قال: فأوحی اللّه إلیه: یا روح اللّه، إنّه أدرک له ولد فأصلح طریقاً وآوی یتیماً، فغفرتُ له بما عمل ابنه: الکافی ج 6 ص 3، أمالی الصدوق ص 603، روضة الواعظین ص 429، وسائل الشیعة ج 16 ص 338، عدّة الداعی ص 77، الجواهر السنیة ص 113، بحار الأنوار ج 14 ص 287، جامع أحادیث الشیعة ج 16 ص 244، تفسیر نور الثقلین ج 3 ص 323.

(33) . عن أبی عُبیدة الحذّاء، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: قال اللّه تعالی: إنّ مِن عبادی المونین لمن یجتهد فی عبادتی، فیقوم من رقاده ولذیذ وساده، فیسجد فی اللیالی ویتعب نفسه فی عبادتی، فأضربه بالنعاس اللیلة واللیلتین نظراً منّی له وإبقاءً علیه، فینام حتّی یصبح فیقوم وهو ماقتٌ لنفسه زارئٌ علیها، ولو أُخلّی بینه وبین ما یرید من عبادتی لدخله من ذلک العُجب، فیصیّره العُجب إلی الفتنة بأعماله ورضاه بنفسه، حتّی یظنّ أنّه قد فاق العابدین وجاز فی عبادتی حدّ التقصیر، فیتباعد منّی عند ذلک وهو یظنّ أنّه یتقرّب إلیَّ: الکافی ج 2 ص 61، کتاب التمحیص ص 57، التوحید ص 405، وسائل الشیعة ج 1 ص 98، مشکاة الأنوار ص 538، الجواهر السنیة ص 118، بحار الأنوار ج 69 ص 328، جامع أحادیث الشیعة ج 1 ص 389.

ص:70

(34) . عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: حدّثنی جبرئیل أنّ اللّه عزّ جل أهبط إلی الأرض ملکاً، فأقبل حتّی وقف علی باب دارٍ علیه رجل یستأذن، فقال له الملک: ما حاجتک؟ قال: أخ لی مسلم زرته فی اللّه تعالی، فقال له الملک: ما جاء بک إلاّ ذاک؟ قال: ما جاء بی إلاّ ذاک، قال: فإنّی رسول اللّه إلیک، وهو یُقرئک السلام ویقول: وجبت لک الجنّة. وقال الملک: إنّ اللّه تعالی یقول: أیّما مسلم زار مسلماً فلیس إیّاه زار إیّای زار وثوابه علیَّ الجنّة: الکافی ج 2 ص 176، وسائل الشیعة ج 14 ص 583، مستدرک الوسائل ج 10 ص 372، الجواهر السنیة ص 128، بحار الأنوار ج 56 ص 188، جامع أحادیث الشیعة ج 12 ص 624.

(35) . عن یعقوب بن یحیی بن المشاور، عن أبیه، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: قال موسی علیه السلام: یا ربّ، أیّ الأعمال أفضل عندک؟ قال: حبّ الأطفال، فإنی فطرتهم علی توحیدی، فإن أمتّهم أدخلتهم برحمتی جنّتی: المحاسن ج 1 ص 293، مستدرک الوسائل ج 15 ص 114، مکارم الأخلاق ص 237، الجواهر السنیة ص 71، بحار الأنوار ج 101 ص 97، جامع أحادیث الشیعة ج 21 ص 292.

(36) . هبط مع جبرئیل ملکٌ لم یطأ الأرض قطّ، معه مفاتیح خزّان الأرض، فقال: یا محمّد، إنّ ربّک یُقرئک السلام ویقول لک: هذه مفاتیح خزائن الأرض، فإن شئتَ فکن نبیّاً عبداً، وإن شئتَ فکن نبیّاً ملکاً، فأشار إلیه جبرئیل فقال: تواضع یا محمّد، فقال: بل أکون نبیّاً عبداً، بل أکون نبیّاً عبداً: أمالی الصدوق ص 535، روضة الواعظین ص 58، مناقب آل أبی طالب ج 1 ص 154، الجواهر السنیة ص 134، بحار الأنوار ج 18 ص 334.

(37) . عن جُندَبٍ الغِفاریّ، إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: إنّ رجلاً قال: واللّه لا یغفر اللّه لفلانٍ، فقال اللّه: مَن ذا الذی تألّی علیَّ أن لا أغفر لفلانٍ؟ فإنّی قد غفرتُ لفلان، وأحبطتُ عمل الثانی بقوله لا یغفر اللّه لفلان: الجواهر السنیة ص 159،وسائل الشیعة ج 15 ص 336.

(38) . عن ابن أبی عُمَیر، عن أبی عبد اللّه صاحب السابریّ _ فیما أعلم أو غیره _ عن أبی عبد اللّه علیه السلام، قال: أوحی اللّه عزّ وجلّ إلی موسی: یا موسی، اشکرنی حقّ - شکری، فقال: یا ربّ، کیف أشکرک حقّ شکرک، ولیس من شکرٍ أشکرک به إلاّ وأنت أنعمتَ به علیَّ، قال: یا موسی الآن شکرتنی حین علمتَ أنّ ذلک منّی: الکافی ج 2 ص 98، الجواهر السنیة ص 41، بحار لأنوار ج 13 ص 351، تفسیر نور الثقلین ج 4 ص 201.

(39) . عن ابن عبّاس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إذا کان یوم القیامة أمر اللّه بأقوامٍ ساءت أعمالهم فی دار الدنیا إلی النار، فیقولون: ربّنا کیف تُدخلنا النار وقد کنّا نوحّدک فی دار الدنیا؟... إلی أن قال: فیقول اللّه: ملائکتی، وعزّتی وجلالی ما خلقتُ خلقاً أحبّ إلیَّ من المقرّین بتوحیدی، وأن لا إله غیری، وحقّ علیَّ أن لا أصلی بالنار أهل توحیدی، أدخلوا عبادی الجنّة: أمالی الصدوق ص 372، التوحید ص 29، روضة الواعظین ص 42، الجواهر السنیة ص 136، بحار الأنوار ج 8 ص 359.

(40) . عن إبراهیم بن أبی محمود، قال: قلتُ للرضا علیه السلام: ما تقول فی الحدیث الذی یرویه الناس عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللّه ینزل کلّ لیلة إلی سماء الدنیا؟ فقال علیه السلام: لعن اللّه المحرّفین للکلم عن مواضعه، واللّه ما قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله کذلک، إنّما قال: إنّ اللّه تعالی ینزل ملکاً إلی السماء الدنیا کلّ لیلة، ففی الثلث الأخیر ولیلة الجمعة من أوّل اللیل، فیأمره فینادی: هل مِن سائلٍ فأُعطیه، هل من تائبٍ فأتوب علیه؟ هل من مستغفرٍ فأغفر له؟ یا طالب الخیر أقبل، ویا طالب الشرّ أقصر. فلا یزال ینادی بذلک حتّی یطلع الفجر، فإذا طلع الفجر عاد إلی محلّه مِن ملکوت السماء: دعائم الإسلام ج 1 ص 180، أمالی الصدوق ص 496، التوحید ص 176، عیون أخبار الرضا ج 2 ص 116، وسائل الشیعة ج 7 ص 389، مستدرک الوسائل ج 6 ص 75، الاحتجاج ج 2 ص 183، عدّة الداعیص 40، الجواهر السنیة ص 142، بحار الأنوار ج 3 ص 314، جامع أحادیث الشیعة ج 6 ص 175، کشف الغمّة ج 3 ص 79.

(41) . عن أمیر المونین علیهم السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللّه تعالی خلق العقل _ إلی أن قال _ ثمّ قال له أدبر فأدبر، ثمّ قال له أقبل فأقبل، فقال الربّ: وعزّتی وجلالی، ما خلقتُ خلقاً أحسن منک ولا أشرف منک ولا أعزّ منک، بک أُوحَّد وبک أُعبَد وبک أُدعی، وبک أُرتجی وبک أُبتغی، وبک أُخاف وبک أُحذَر، وبک الثواب وبک العقاب. فخرّ العقل عند ذلک ساجداً،

ص:71

وکان فی سجوده ألف عام، فقال الربّ: ارفع رأسک وسل تُعطَ، واشفع تُشفَّع، فرفع العقل رأسه فقال: إلهی، أسألک أن تُشفِّعنی فیمن خلقتنی فیه. فقال اللّه لملائکته: أُشهدکم أنّی قد شفّعته فیمن خلقته فیه: الخصال ص 427، معانی الأخبار ص 313، روضة الواعظین ص 3، مستدرک الطوائل ج 11 ص 204، أمالی الطوسی ص 542، الجواهر السنیة ص 148،، بحار الأنوار ج 1 ص 107، جامع أحادیث الشیعة ج 1 ص 344.

(42) . عن أمیر المونین علیه السلام قال: سمعتُ رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول: کان فیما مضی ملکان مون وکافر، فمرض الکافر فاشتهی سمکةً فی غیر أوانها لأنّ ذلک الصنف من السمک کان یومئذٍ فی اللجج حیث لا یقدر علیه، فأیّسته الأطبّاء من نفسه وقالوا: استخلف مَن یقوم بالمُلک؛ فإنّ شفاک فی هذه السمکة ولا سبیل إلیها، فبعث اللّه ملکاً أمره أن یزعج السمک إلی حیث یسهل أخذها، فأُخذت له فأکلها وبرأ.

ثمّ إنّ ذلک المون مرض فی وقتٍ کان جنس ذلک السمک لا یفارق الشطوط، مثل علّة الکافر، فوصف له الأطبّاء تلک السمکة وقالوا: طب نفساً، فهذا أوان وجودها. فبعث اللّه ذلک الملک وأمره أن یزعج ذلک السمک حتّی یدخل اللجج حیث لا یقدر علی صیده، فعجب من ذلک ملائکة السماء وأهل الأرض حتّی کادوا أن یفتتنوا، فأوحی اللّه إلی ملائکة السماء وإلی نبیّ ذلک الزمان فی الأرض: إنّی أنا الکریم المتفضّل القادر، لا یضرّنی ما أُعطی ولا ینفعنی ما أمنع، ولا أظلم أحداً مثقال ذرّةٍ؛ أمّا الکافر فإنّما سهّلتُ له أخذ السمک فی غیر أوانها لیکون جبراً علی حسنةٍ کان عملها، إذ کان حقّاً علیَّ أن لا أبطل لأحدٍ حسنةً حتّی یرد القیامة ولا حسنة فی صحیفته، ویدخل النار بکفره. ومنعتُ العابد من تلک السمکة بعینها لخطیئةٍ کانت منه أردتُ تمحیصها عنه بمنع تلک الشهوة وإعدام ذلک الدواء، لیأتینی ولا ذنب علیه فیدخل الجنّة: الجواهر السنیة ص 171، بحار الأنوار ج 64 ص 233 و ج 89 ص 242.

ص:72

13 . تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام ، محمّد بن أحمد الذهبی (ت 748 ه ) ، تحقیق : عمر عبد السلام تدمری ، بیروت : دار الکتاب العربی ، الطبعة الاُولی، 1409 ه .

14 . تاریخ بغداد أو مدینة السلام ، أبو بکر أحمد بن علی الخطیب البغدادی ( ت 463 ه ) ، تحقیق : مصطفی عبد القادر عطاء ، بیروت : دار الکتب العلمیة ، الطبعة الاُولی .

15 . تاریخ مدینة دمشق ، علی بن الحسن بن عساکر الدمشقی ( ت 571 ه ) ، تحقیق : علی شیری ، 1415 ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع .

16 . التحصین ، علی بن طاووس الحلّی (ت 664 ه ) ، قمّ : دار الکتاب ، 1413 ه .

17 . تحف العقول عن آل الرسول ، أبو محمّد الحسن بن علی الحرّانی المعروف بابن شعبة (ت 381 ه )، تحقیق: علی أکبر الغفّاری، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعه الثانیة، 1404 ه .

18 . تحفة الأحوذی، المبارکفوری (ت 1282 ه )، بیروت : دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1410 ه .

19 . تفسیر الثعالبی (الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن)، عبد الرحمن بن محمّد الثعالبی المالکی (ت 786 ه)، تحقیق: علی محمّد معوض، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

20 . تفسیر السلمی، السلمی ( ت 412 ه )، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1421 ه .

21 . تفسیر السمرقندی، أبو اللیث السمرقندی (ت 383 ه )، تحقیق: محمود مطرجی، بیروت: دار الفکر.

22 . تفسیر العیّاشی، أبو النضر محمّد بن مسعود السلمی السمرقندی المعروف بالعیّاشی (ت 320 ه )، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، طهران : المکتبة العلمیّة ، الطبعة الاُولی ، 1380 ه .

23 . تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن) ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبی (ت 671 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد الرحمن المرعشلی ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الثانیة، 1405 ه .

24 . تفسیر القمّی، علی بن إبراهیم القمّی، (ت 329 ه )، تحقیق: السیّد طیّب الموسوی الجزائری، قمّ : منشورات مکتبة الهدی، الطبعة الثالثة، 1404 ه .

25 . التفسیر الکبیر ومفاتیح الغیب (تفسیر الفخر الرازی) ، أبو عبد اللّه محمّد بن عمر المعروف بفخر الدین الرازی (ت 604 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1410 ه .

26 . تفسیر نور الثقلین ، عبد علیّ بن جمعة العروسی الحویزی (ت 1112 ه ) ، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، قمّ : مؤسّسة إسماعیلیان ، الطبعة الرابعة، 1412 ه .

27 . التلخیص الحبیر، أحمد بن علی بن حجر العسقلانی (ت 852 ه )، تحقیق: محمّد الثانی، الریاض: أضواء السلف، 1428 ه.

ص:74

28 . التمحیص ، أبو علی محمّد بن همام الإسکافی المعروف بابن همام (ت 336 ه ) ، تحقیق : مدرسة الإمام المهدی (عج) ، قمّ : مدرسة الإمام المهدی (عج) ، الطبعة الاُولی، 1404 ه .

29 . التمهید لما فی الموطّأ من المعانی والأسانید ، یوسف بن عبد اللّه القرطبی (ابن عبد البرّ) (ت 463 ه ) ، تحقیق : مصطفی العلوی ومحمّد عبد الکبیر البکری ، جدّة : مکتبة السوادی ، 1387 ه .

30 . تنویر الحوالک شرح علی موطّأ مالک، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (ت 911 ه ) ، تحقیق: محمّد عبد العزیز الخالدی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

31 . التوحید ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : هاشم الحسینی الطهرانی ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1398 ه .

32 . تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة ، محمّد بن الحسن الطوسی ( ت 460 ه ) ، تحقیق : السیّد حسن الموسوی ، طهران : دار الکتب الإسلامیة ، الطبعة الثالثة ، 1364 ش .

33 . تهذیب الکمال فی أسماء الرجال ، یونس بن عبد الرحمن المزّی ( ت 742 ه ) ، تحقیق : الدکتور بشّار عوّاد معروف ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الرابعة ، 1406 ه .

34 . جامع أحادیث الشیعة ، السیّد البروجردی ( ت 1383 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

35 . جامع السعادات ، محمّد مهدی بن أبی ذرّ النراقی ، تحقیق : السیّد محمّد کلانتر ، النجف الأشرف: جامعة النجف الأشرف .

36 . جامع السعادات ، محمّد مهدی بن أبی ذرّ النراقی ، تحقیق : السیّد محمّد کلانتر ، النجف الأشرف: جامعة النجف الأشرف .

37 . الجامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی ( ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ، الطبعة الاُولی ، 1401 ه .

38 . جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، أحمد الخوانساری، تحقیق: علی أکبر الغفاری، طهران: مکتبة الصدوق، الطبعة الثانیة، 1355 ه .

39 . الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، محمّد بن الحسن بن علی بن الحسین الحرّ العاملی (ت 1104 ه )، قمّ: مکتبة المفید.

40 . الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، محمّد بن الحسن بن علی بن الحسین الحرّ العاملی (ت 1104 ه )، قمّ: مکتبة المفید.

41 . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام ، محمّد حسن النجفی (ت 1266 ه ) ، بیروت : مؤسّسة المرتضی العالمیة .

42 . الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة ، یوسف بن أحمد البحرانی ( ت 1186 ه ) ، تحقیق : وإشراف : محمّد تقی الإیروانی ، قمّ : موّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین .

ص:75

43 . الخصال ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، قمّ : منشورات جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة .

44 . الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور ، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (ت 911 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1414 ه .

45 . دعائم الإسلام وذکر الحلال والحرام والقضایا والأحکام ، أبو حنیفة النعمان بن محمّد بن منصور بن _ أحمد بن حیّون التمیمی المغربی (ت 363 ه ) ، تحقیق : آصف بن علی أصغر فیضی ، مصر : دارالمعارف ، الطبعة الثالثة ، 1389 ه .

46 . الدعوات ، أبو الحسین سعید بن عبد اللّه الراوندی المعروف بقطب الدین الراوندی (ت 573 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة الإمام المهدی (عج) ، قمّ : مؤسّسة الإمام المهدی (عج) ، الطبعة الاُولی ، 1407 ه .

47 . ذکری الشیعة ، محمّد بن مکّی العاملی (الشهید الأوّل) ( ت 786 ه ) ، قمّ : مکتبة بصیرتی .

48 . روح المعانی فی تفسیر القرآن (تفسیر الآلوسی) ، محمود بن عبد اللّه الآلوسی (ت 1270 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی .

49 . روضة الواعظین ، محمّد بن الحسن بن علیّ الفتّال النیسابوری (ت 508 ه ) ، تحقیق : حسین الأعلمی ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی ، الطبعة الاُولی ، 1406 ه .

50 . الزهد ، أبو محمّد الحسین بن سعید الکوفی الأهوازی (ت 250 ه ) ، تحقیق : غلام رضا عرفانیان ، قمّ : حسینیان ، الطبعة الثانیة ، 1402 ه .

51 . سنن الدارمی ، أبو محمّد عبد اللّه بن عبد الرحمن الدارمی (ت 255 ه ) ، تحقیق : مصطفی دیب البغا ، بیروت : دار العلم .

52 . السنن الکبری ، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علی البیهقی ( ت 458 ه ) ، بیروت : دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع .

53 . سنن النسائی (بشرح الحافظ جلال الدین السیوطی وحاشیة الإمام السندی) ، أبو بکر عبد الرحمن أحمد بن شعیب النسائی (ت 303 ه ) ، بیروت : دارالمعرفة ، الطبعة الثالثة ، 1414 ه .

54 . سیر أعلام النبلاء ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الذهبی (ت 748 ه ) ، تحقیق : شُعیب الأرنؤوط ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة العاشرة، 1414 ه .

55 . شرح نهج البلاغة ، عبد الحمید بن محمّد المعتزلی (ابن أبی الحدید) (ت 656 ه ) ، تحقیق : محمّد أبو الفضل إبراهیم ، بیروت : دار إحیاء التراث ، الطبعة الثانیة، 1387 ه .

56 . الصافی فی تفسیر القرآن (تفسیر الصافی) ، محمّد محسن بن شاه مرتضی (الفیض الکاشانی) (ت 1091 ه ) ، طهران : مکتبة الصدر ، الطبعة الاُولی، 1415 ه.

ص:76

57 . صحیح ابن حبّان ، علیّ بن بلبان الفارسی المعروف بابن بلبان (ت 739 ه ) ، تحقیق : شعیب الأرنؤوط ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

58 . صحیح ابن خزیمة ، أبو بکر محمّد بن إسحاق السلمی النیسابوری المعروف بابن خزیمة (ت 311 ه ) ، تحقیق : محمّد مصطفی أعظمی ، بیروت : المکتبة الإسلامیة ، الطبعة الثالثة ، 1412 ه .

59 . صحیح البخاری ، أبو عبد اللّه محمّد بن إسماعیل البخاری (ت 256 ه ) ، تحقیق : مصطفی دیب البغا ، بیروت : دار ابن کثیر ، الطبعة الرابعة، 1410 ه .

60 . صحیح مسلم ، أبو الحسین مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوری ( ت 261 ه ) ، بیروت : دار الفکر ، طبعة مصحّحة ومقابلة علی عدّة مخطوطات ونسخ معتمدة .

61 . عدّة الداعی ونجاة الساعی ، أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن فهد الحلّی الأسدی (ت 841 ه ) ، تحقیق : أحمد موحّدی ، طهران : مکتبة وجدانی .

62 . علل الشرائع ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تقدیم : السیّد محمّد صادق بحر العلوم ، 1385 ه ، النجف الأشرف : منشورات المکتبة الحیدریة .

63 . علل الشرائع ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تقدیم : السیّد محمّد صادق بحر العلوم ، 1385 ه ، النجف الأشرف : منشورات المکتبة الحیدریة .

64 . عمدة القاری شرح البخاری ، أبو محمّد بدر الدین أحمد العینی الحنفی (ت 855 ه ) ، مصر : دار الطباعة المنیریة .

65 . عیون أخبار الرضا ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : الشیخ حسین الأعلمی ، 1404 ه ، بیروت : موّسة الأعلمی للمطبوعات .

66 . غایة المرام وحجّة الخصام فی تعیین الإمام ، هاشم بن إسماعیل البحرانی (ت 1107 ه ) ، تحقیق : السیّد علی عاشور ، بیروت : مؤسّسة التاریخ العربی ، 1422 ه .

67 . فتح الوهّاب بشرح منهج الطلاّب، زکریا بن محمّد بن أحمد بن زکریا الأنصاری (ت 936 ه)، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

68 . فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم ، أبو القاسم علی بن موسی الحلّی الحسنی المعروف بابن طاووس (ت 664 ه ) ، قمّ : منشورات الشریف الرضی .

69 . الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة ، علیّ بن محمّد بن أحمد المالکی المکّی المعروف بابن صبّاغ (ت 855 ه ) ، بیروت : مؤسّسة الأعلمی .

ص:77

70 . فضائل الأشهر الثلاثة ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه )، تحقیق: غلام رضا عرفانیان، قمّ : مطبعة الآداب، الطبعة الاُولی ، 1396 ه .

71 . فیض القدیر، شرح الجامع الصغیر، محمّد عبد الرؤوف المناوی، تحقیق: أحمد عبد السلام، بیروت : دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1415 ه .

72 . الکافی ، أبو جعفر ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی الرازی ( ت 329 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، طهران : دار الکتب الإسلامیة ، الطبعة الثانیة ، 1389 ه .

73 . کتاب من لا یحضره الفقیه ، أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی .

74 . کشّاف القناع، منصور بن یونس البهوتی ( ت 1051 ه )، تحقیق: أبو عبد اللّه محمّد حسن محمّد حسن الشافعی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاُولی، 1418 ه .

75 . کشف الخفاء والإلباس عمّا اشتهر من الأحادیث علی ألسنة الناس ، إسماعیل بن محمّد العجلونی الجرّاحی (ت 1162 ه) ، بیروت : دار الکتب العلمیة، 1408 ه .

76 . کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة ، علی بن عیسی الإربلی ( ت 687 ه ) ، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، بیروت : دار الکتاب الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1401 ه .

77 . کنز الدقائق ، محمّد بن محمّد رضا المشهدی ، قمّ : جماعة المدرّسین .

78 . کنز العمّال فی سنن الأقوال والأفعال ، علاء الدین علی المتّقی بن حسام الدین الهندی ( ت 975 ه ) ، ضبط وتفسیر : الشیخ بکری حیّانی ، تصحیح وفهرسة : الشیخ صفوة السقا ، بیروت : موّسة الرسالة ، الطبعة الاُولی ، 1397 ه .

79 . لواقح الأنوار القدسیة فی بیان العهود المحمّدیة، السیّد عبد الوهّاب الشعرانی ( ت 973 ه )، مصر: مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، الطبعة الثانیة، 1393 ه .

80 . المبسوط فی فقه الإمامیّة ، أبو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشیخ الطوسی (ت 460 ه ) ، تحقیق : محمّد علی الکشفی ، طهران : المکتبة المرتضویّة ، الطبعة الثالثة، 1387 ه .

81 . مجمع البحرین ، فخر الدین الطریحی (ت 1085 ه ) ، تحقیق: السیّد أحمد الحسینی ، طهران : مکتبة نشر الثقافة الإسلامیّة ، الطبعة الثانیة، 1408 ه .

82 . مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، أبو علی الفضل بن الحسن الطبرسی (ت 548 ه .) ، تحقیق: السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی والسید فضل اللّه الیزدی الطباطبائی ، بیروت : دار المعرفة ، الطبعة الثانیة ، 1408 ه .

ص:78

83 . مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، نور الدین علی بن أبی بکر الهیثمی ( ت 807 ه ) ، بیروت : دار الکتب العلمیة ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

84 . المجموع (شرح المهذّب) ، الإمام أبو زکریا محی الدین بن شرف النووی ( ت676 ه ) ، بیروت : دار الفکر .

85 . المحاسن ، أبو جعفر أحمد بن محمّد بن خالد البرقی (ت 280 ه ) ، تحقیق : السیّد مهدی الرجائی، قمّ : المجمع العالمی لأهل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1413 ه .

86 . مختصر بصائر الدرجات ، حسن بن سلیمان الحلّی (ق 9 ه ) ، قمّ : انتشارات الرسول المصطفی .

87 . مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل ، المیرزا حسین النوری ( ت 1320 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ : موّسة آل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

88 . مسند أبی داوود الطیالسی ، سلیمان بن داوود الجارود البصری المعروف بأبی داوود الطیالسی (ت 204 ه ) ، بیروت : دار المعرفة .

89 . مسند أحمد ، أحمد بن محمّد بن حنبل الشیبانی (ت 241 ه ) ، تحقیق : عبد اللّه محمّد الدرویش ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

90 . مسند إسحاق بن راهویه، أبو یعقوب إسحاق بن إبراهیم الحنظلی المروزی (ت 238 ه )، تحقیق : عبد الغفور عبد الحقّ حسین البلوشی ، المدینة المنوّرة : مکتبة الإیمان ، الطبعة الاُولی ، 1412 ه .

91 . مسند الشامیّین ، أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب اللخمی الطبرانی (ت 360 ه ) ، تحقیق : حمدی عبد المجید السلفی ، بیروت : مؤسّسة الرسالة ، الطبعة الاُولی، 1409 ه .

92 . مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار ، أبو الفضل علی الطبرسی ( ق 7 ه ) ، طهران : دارالکتب الإسلامیة ، الطبعة الاُولی ، 1385 ه .

93 . مصباح الفقیه، آقا رضا الهمدانی ( ت 1322 ه )، طهران: منشورات مکتبة الصدر.

94 . المصنّف فی الأحادیث والأثار ، أبو بکر عبد اللّه بن محمّد بن أبی شیبة العبسی الکوفی (ت 235 ه ) ، تحقیق : سعید محمّد اللحّام ، بیروت : دار الفکر .

95 . معانی الأخبار ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابَوَیه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق ( ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، 1379 ه ، قمّ : موّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین ، الطبعة الاُولی، 1361 ه .

96 . المعجم الأوسط ، أبو القاسم سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی ( ت 360 ه ) ، تحقیق : قسم التحقیق بدار الحرمین ، 1415 ه ، القاهرة : دار الحرمین للطباعة والنشر والتوزیع .

97 . المعجم الکبیر ، أبو القاسم سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی (ت 360 ه ) ، تحقیق : حمدی عبد المجید السلفی ،

ص:79

بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الثانیة ، 1404 ه .

98 . معجم رجال الحدیث ، أبو القاسم بن علی أکبر الخوئی (ت 1413 ه ) ، قمّ : منشورات مدینة العلم ، الطبعة الثالثة ، 1403 ه .

99 . معرفة السنن والآثار، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علی البیهقی ( ت 458 ه ) ، تحقیق: سیّد کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیة.

100 . مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، محمّد بن أحمد الشربینی ( ت 977 ه )، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1377 ه .

101 . المغنی ، أبو محمّد عبد اللّه بن أحمد بن محمّد بن قدامة ( ت 620 ه ) ، بیروت : دار الکتاب العربی .

102 . مکارم الأخلاق ، عبد اللّه بن محمّد القرشی (ابن أبی الدنیا) (ت 281 ه) ، بیروت : دار الکتب العلمیة ، 1409 ه .

103 . مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، میرزا محمّد الموسوی الإصفهانی، تحقیق: السیّد علی عاشور، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الاُولی، 1421 ه .

104 . مناقب آل أبی طالب (مناقب ابن شهر آشوب ) ، أبو جعفر رشید الدین محمّد بن علی بن شهر آشوب المازندرانی ( ت 588 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

105 . منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح والحسان ، جمال الدین أبو منصور الحسن بن زین الدین الشهید ( ت 1011 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، قمّ : جامعة المدرّسین ، الطبعة الاُولی ، 1362 ه .

106 . منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، الحسن بن یوسف بن المطهّر المعروف بالعلاّمة الحلّی (ت 726 ه )، تحقیق: قسم الفقه فی مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، الطبعة الاُولی، 1412 ه .

107 . منیة المرید فی آداب المفید والمستفید ، زین الدین بن علی الجبعی العاملی المعروف بالشهید الثانی (ت 965 ه ) ، تحقیق : رضا المختاری ، قمّ : مکتب الإعلام الإسلامی ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

108 . الموطّأ ، مالک بن أنس (ت 158 ه ) ، تحقیق : محمّد فؤاد عبد الباقی ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الاُولی ، 1406 ه .

109 . النور المبین فی قصص الأنبیاء والمرسلین، السیّد نعمة اللّه الجزائری ( ت 1112 ه )، قمّ: منشورات الشریف الرضی.

110 . نیل الأوطار من أحادیث سیّد الأخیار ، العلاّمة محمّد بن علی بن محمّد الشوکانی (ت 1255 ه ) ، بیروت : دار الجیل، 1973 م .

111 . وسائخل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی ( ت 1104 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ :

ص:80

موّسة آل البیت لإحیاء التراث ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

ص:81